چقدر با آداب و رسوم باستانی ایران آشنا هستید؟ جشن‌ها و عیدهایی که همگی از گذشته‌های دور به ما رسیده‌اند و قدمت و فرهنگ دیرینه ایران را نشان می‌دهند؛ مواردی مانند عید نوروز، چهارشنبه سوری و جشن تیرگان که برای طلب باران و دور شدن از خشکسالی هر سال برگزار می‌شده است. در طی مراسم این جشن مردم یکدیگر را خیس و برای سالی پر بارش دعا می‌کردند. در این مطلب جشن تیرگان و نکات مرتبط با آن را بررسی می‌کنیم. بنابراین اگر دوست دارید راجع به آداب و رسوم جشن تیرگان، چرایی برگزاری آن، داستان‌های اسطوره‌ای و روایت‌های مرتبط با تیرگان اطلاعاتی به دست آورید، تا انتها با این مطلب همراه باشید.
فهرست مطالب:
جشن تیرگان چیست و چرا برگزار میشود؟
اگر نگاهی به تاریخ ایران باستان بیندازید با مجموعه بی‌نظیری از جشن‌ها، آیین‌ها، اسطوره‌ها و قهرمانان مواجه می‌شوید. مراسم‌هایی که هرکدام حکایت‌هایی جذاب و شنیدنی دارند و پر از نشاط جمعی هستند. این شادی، نشاط و همبستگی با ذات ایرانیان قرین بود و حتی در مراسم‌های سوگواری نیز دیده میشود.
یکی از مهم‌ترین جشن‌های باستانی پارسی، جشن تیرگان است که تحت عناوین آب ریزگان، آب پاشان و سرشوران نیز شناخته میشود. این جشن برای گرامیداشت ایزد تیشتر در «تیرروز» از تیر ماه هرسال برگزار می‌شد. امروزه ۱۳ تیر را معادل تیرروز در نظر می‌گیرند. در طی این جشن مردم طلب باران کرده و برای ایزد هدیه و قربانی نثار می‌دارند. برای علت برگزاری این جشن، داستان‌ها و روایات زیادی وجود دارد. در ادامه برخی از این موارد را بیان می‌کنیم.
۱- تقابل نیک و بد: اولین روایتی که برای برگزاری این جشن وجود دارد، مربوط به فرشته باران یا ایزد تیشتر است. تیشتر ایزدی با پیکرگردانی‌های متفاوت و به‌عنوان فرشته‌ای نیک و روزی‌رسان شناخته میشود. تیشتر در مقابل «اَپوش» دیو خشکی قرار دارد و مردم در هیئت موکل باران آن را می‌شناختند. این دو ایزد در نبردی مقابل هم قرار می‌گیرند؛ در نبرد اول تیشتر شکست می‌خورد و در نبرد دوم با یاری خداوند بزرگ، اهورامزدا پیروز شده و به خواست پروردگار آب‌ها بی مانع بر مزارع جاری می‌شوند. بنابراین برگزاری جشن تیرگان نمادی از مقابله با اپوش و خشکسالی است.
۲- آرش کمانگیر و مرز ایران: روایت دیگر مربوط به داستان آرش کمانگیر و تعیین مرز بین ایران و توران است. برخی معتقدند آرش در این روز چله کمان را رها و جان خود را برای ایران فدا کرده است.
۳- ناپدید شدن کیخسرو و بزرگداشت نویسندگان باستان: در برخی منابع از قول ابوریحان نقل شده که تیرگان جشن بزرگداشت نویسندگان باستان است. همچنین برخی دیگر به نقل از ابوریحان می‌گویند که کیخسرو شاه ایران، در این روز در چشمه خودش را می‌شوید و ناپدید میشود. در روایتی دیگر از ابوریحان نقل میشود که دو تیرگان داریم؛ تیرگان اول روزی که تیر از کمان آرش رها میشود، تیرگان دوم، روزی که تیر به مقصد می‌رسد.
در درستی روایت سوم شک و شبه‌های بسیاری است. پیشنهاد می‌کنیم اگر به این موضوع علاقه‌مند هستید، حتما از منابع اسنادی مرجع استفاده کنید تا اطلاعات دقیق‌تری به دست آورید.
ماجرای جشن تیرگان در شاهنامه
اشاره شد که یکی از علل برگزاری این جشن، مربوط به تعیین مرز ایران و توران و آرش کمانگیر است. احتمالا می‌دانید که داستان نبرد ایرانیان و تورانیان به عنوان یکی از داستان‌های مهم شاهنامه شناخته میشود. در این داستان اتفاق‌های مهمی رخ داد که یکی از آن‌ها فداکاری آرش برای ایران بود.
در این داستان ایران و توران یعنی سپاه منوچهر و افراسیاب برای سال‌های طولانی درگیر جنگ و نزاع هستند. سرانجام پس از کشمکش بسیار طرفین تصمیم می‌گیرند با مشخص کردن مرز دو کشور با یکدیگر صلح کنند. به همین منظور باید تیری از سمت مازندران به سمت خاوران پرتاب شود. از آنجایی که آرش قوی‌ترین و نیرومندترین کماندار منطقه بود، برای این کار انتخاب میشود.
آرش به فرمان فرشته زمین (سپندارمز) این مسئولیت را می‌پذیرد و برای انجام آن بر فراز دماوند می‌رود. آرشِ سلامت و تندرست تمام نیرو و توان خود را در چله کمان گذاشت و رها کرد. پس از آن اهورا مزدا به ایزد باد یعنی «وایو» دستور داد مواظب تیر باشد تا آسیبی به آن نرسد. تیر رها شده از بامداد تا نیم‌روز در هوا بود سرانجام بر درخت گردوی تنومندی نشست و مرز ایران و توران را مشخص کرد.
از آن زمان مردم ایران به یاد فداکاری و وطن دوستی آرش این روز را جشن می‌گیرند و در کنار هم شادی میکنند.
جشن تیرگان چه زمانی برگزار میشود؟
اگر بخواهید تاریخ دقیق برگزاری جشن تیرگان را بدانید، باید بگوییم که نمی‌توان چنین چیزی را به دقت مشخص کرد. در منابع مکتوب برای تاریخ این جشن نوشته شده است: تیر-رزو از تیر ماه. اما واقعا تیر-روز چه تاریخی از ماه میشود؟ برخی پژوهشگران سیزده تیر را در نظر می‌گیرند که احتمالا بر اساس داستان‌های شاهنامه یا پیکرگردانی‌های تیشتر است. اما در حال حاضر این جشن در شهرهای مختلف در تواریخ متفاوتی برگزار میشود. مثلا مردم فراهان (استان مرکزی) اول تیر را جشن می‌گیرند. مردم سنگسر (سمنان) در ۲۲ آبان با طبخ خوراک «سیزده تامو» تیرگان را جشن می‌گیرند و زرتشتیان کرمان این جشن را در دهه دوم تیر برگزار میکنند. بنابراین نمی‌توان تاریخ دقیق و یکسانی را برای این جشن بیان کرد. اما تاریخ سیزده تیر چیزی است که اکثر افراد بر آن اتفاق نظر دارند.
آداب و رسوم جشن تیرگان چیست؟
جشن‌ها، مراسم و مناسک‌های ایرانی همگی با آداب و رسوم خاصی همراه هستند. اصلا همین آداب و رسوم باعث ماندگاری و متمایز شدن این جشن‌ها شده‌اند. برای جشن تیرگان آداب زیادی وجود داشته است که متأسفانه اکثر آن‌ها درگذر زمان دستخوش تحول شده و از بین رفته‌اند. اما موارد زیر آدابی هستند که هنوز هم اجرا می‌شوند.
۱- دستبند هفت رنگ: اگر یادتان باشد گفتیم در داستان آرش کمانگیر، ایزد باد به کمک او آمد و مواظب تیر بود. در یکی از آداب مرتبط با تیرگان، افرادی که آرزویی در دل دارند یک دستبند بافته شده از هفت رنگ به دستشان می‌بندند و پس از ۹ روز آن را به باد می‌سپارند. رسمی که تحت عنوان تیر و باد شناخته میشود.
۲- خوردن گندم پخته: یکی از علل برگزاری جشن تیرگان پاسداری از تیشتر و مقابله با خشکسالی بود. پس مردم در این روز گندم پخته شده می‌خورند تا به این وسیله شکرگزار ایزد تیشتر باشند و خوشحالی خود را از رونق کشاورزی نشان دهند.
۳- پاشیدن آب: آب در این جشن نقشی کلیدی دارد؛ چه در داستان پیروزی تیشتر و روان شدن آب و چه در داستان ناپدید شدن کیخسرو. بنابراین مردم این جشن را در کنار چشمه و رودخانه برگزار میکنند و روی هم آب می‌پاشند.
۴٫ فال کوزه: یکی دیگر از مراسم مرتبط با این جشن تابستانی فال کوزه است. یک روز قبل از برگزاری جشن دختری از اهالی شهر باید یک کوزه سبز رنگ را با آب پاکیزه پر کند و روی آن را با پارچه ابریشمی بپوشاند. سپس به سراغ مردم شهر می‌رود. تمام افرادی که آرزویی در دل دارند وسیله‌ای از خود را درون کوزه می‌اندازند. در روز جشن و پس از اتمام آب پاشی زنان سالخورده شعرهایی می‌خوانند و هربار وسیله‌ای از کوزه خارج میشود. به این ترتیب صاحب وسیله می‌فهمد آرزویش برآورده میشود یا نه.
جشن باستانی تیرگان در چه شهرهایی برگزار میشود؟
تغییر فرهنگ، ورود به زندگی مدرن و پیشرفت علم باعث شد مردم نسبت به اکثر باورها و مراسم‌های باستانی بی‌توجه شوند و آن‌ها را نادیده بگیرند. جشن باستانی تیرگان نیز از این قاعده جدا نمانده و در اکثر جوامع فراموش شده است. اما خوشبختانه در برخی شهرها هنوز هم می‌توان نشانه‌هایی از سنت، فرهنگ و تاریخ غنی ایران را مشاهده کرد. به‌عنوان مثال مردم شهرهای استان مرکزی، استان گیلان، استان مازندران، اردهال، سنگسر و اصفهان هرساله تیرگان را برگزار میکنند.
بد نیست بدانید برخی از این شهرها برای برگزاری این جشن آداب خاص خود را دارند. مثلا اهالی سنگسر غذای خاصی طبخ میکنند یا مردم گیلان و مازندران این جشن را تحت عناوین «تیرماسینزه» و «تیرماه سیزده شو» معرفی میکنند. همچنین زرتشتیان ساکن تهران، کرج، میبد، اردکان، بم، شیراز، اهواز و خارج نشین نیز این جشن را برگزار میکنند.
شما چه تجربه‌ای از این جشن‌های باستانی دارید؟ آیا تاکنون در چنین مراسم‌هایی شرکت کرده‌اید؟ اگر نظر یا تجربه‌ای در این زمینه دارید، حتما در بخش دیدگاه‌ها برای ما و سایر مخاطبان کامنت بگذارید. زیرا نظرات و تجربیات شما می‌تواند در تکمیل این مطلب کمک کننده باشد.
سوالات متداول در مورد تیرگان
- نام دیگر جشن تیرگان چیست؟ جشن تیرگان با نامهای آب ریزگان، آب پاشان و سرشوران نیز شناخته میشود. برخی اقوام مانند اهالی سنگسر از اصطلاحات محلی برای نامگذاری این جشن استفاده کردهاند و این جشن را تحت عنوان «تیر موای سیزده» معرفی میکنند.
- فلسفه برگزاری جشن تیرگان چیست؟ دلیل اصلی برگزاری تیرگان بزرگداشت تیشتر، ایزد و ستاره باران، مقابله با خشکسالی و اپوش دیو است.
- در خلال جشن تیرگان چه مراسمی برگزار میشود؟ در طی این جشن مراسم آب پاشی، طبخ غذا، فال کوزه، دستبند بافی و رها کردن آن اجرا میشود.
- برای دیدن این رسم باستانی به کدام شهرها سفر کنیم؟ در حال حاضر این جشن در شهرهای اصفهان، کرمان، اراک، یزد، بخشهایی از تهران، مازندران و گیلان برگزار میشود.
دیدگاهتان را بنویسید